Ο αυτοέλεγχος αφορά στον έλεγχο σωματικών και ψυχολογικών λειτουργιών από το ίδιο το άτομο. Είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας για την ομαλή εξέλιξη της ανάπτυξης του ατόμου, καθώς καθορίζει την κοινωνική, σχολική και επαγγελματική ζωή.

Εξελικτικά, ο αυτοέλεγχος ακολουθεί μια συγκεκριμένη διαδρομή. Για παράδειγμα, στην νηπιακή ηλικία, οι απαιτήσεις των γονέων για ικανότητες αναμονής και ελέγχου των σωματικών λειτουργιών (έλεγχος κύστης), οδηγούν σε εκρήξεις θυμού και καταστάσεις άρνησης. Στην πορεία, τα τρομερά δίχρονα-τρίχρονα καταλαγιάζουν, έως ότου στην προσχολική ηλικία τα παιδιά γίνονται πιο ικανά στην ρύθμιση συμπεριφορών και συναισθημάτων και είναι πιο εύκολα διαχειρίσιμα.

Στην σχολική ηλικία, και συγκεκριμένα 6-9 ετών, βρίσκεται το απόγειο του αυτοελέγχου. Τα παιδιά είναι σε φάση που δεν έχουν να προσαρμοστούν σε καινούριες καταστάσεις, καθώς το σχολείο είναι πλέον οικείο. Τα παιδιά σε αυτήν την ηλικία χαρακτηρίζονται ως προσαρμόσιμα, εργατικά και διαθέτουν αυτενέργεια και αυτοέλεγχο. Η παρορμητικότητα μειώνεται καθώς τώρα σκέφτονται προτού δράσουν και έχουν λιγότερες εκρήξεις επιθετικότητας. Αυτή η ήρεμη περίοδος διαταράσσεται στην προεφηβεία (12-14 ετών), στην οποία τα παιδιά είναι αντιδραστικά προς την εξουσία, αρνητικά και μπερδεμένα. Αργότερα, στην εφηβεία, αν και θεωρείται ασταθής περίοδος γιατί γίνεται μετάβαση στην ενηλικίωση, η ικανότητα αυτοελέγχου είναι αρκετά ανεπτυγμένη.

Υπάρχουν, ωστόσο, παιδιά τα οποία αποκλίνουν από τις συνηθισμένες νόρμες ανάπτυξης του αυτοελέγχου. Άλλα παιδιά διαθέτουν υπερβολικό αυτοέλεγχο, με αποτέλεσμα να δυσκολεύονται να εκφραστούν και να είναι εσωστρεφή, και άλλα παιδιά που δεν έχουν σχεδόν καθόλου έλεγχο πάνω στο συναίσθημα και την συμπεριφορά τους. Παρακάτω θα δούμε ποιοι παράγοντες οδηγούν τα παιδιά να αναπτύξουν ομαλά τον αυτοέλεγχο.

1. Κοινωνικοποίηση
Σε αυτόν τον τομέα σημαντικό ρόλο παίζουν οι γονείς. Είτε συνειδητά είτε όχι, οι γονείς προσφέρουν αμοιβές και τιμωρίες στις συμπεριφορές των παιδιών. Ένα παιδί που ζωγραφίζει τον τοίχο με μαρκαδόρους, πιθανόν να στερηθεί αργότερα μια λιχουδιά, ενώ ένα παιδί που συμμάζεψε τα παιχνίδια του, πιθανόν να δει το αγαπημένο του παιδικό. Εκτός από τις υλικές αμοιβές και τιμωρίες, οι γονείς μπορούν να κάνουν χρήση της προσκόλλησης που έχει το παιδί μαζί τους. Μπορούν, δηλαδή, να δώσουν ή να στερήσουν αγάπη, και αυτό είναι το μεγαλύτερο κίνητρο για ένα παιδί. Επίσης, οι γονείς συνήθως λειτουργούν ως πρότυπα συμπεριφοράς, καθώς τα παιδιά μιμούνται πολύ εύκολα. Επομένως, ένας γονέας με πλήρη αυτοέλεγχο, μεταδίδει την ίδια ικανότητα και στο παιδί του. Όλα τα παραπάνω οδηγούν σε εσωτερίκευση των γονεϊκών αξιών, δηλαδή το παιδί κάνει «δικές του» τις αξίες που έχει μάθει από την οικογένειά του.

2. Γνωστική ανάπτυξη
Σημαντικό ρόλο παίζει η γνωστική φάση στην οποία βρίσκεται ένα παιδί. Ένα παιδί που δεν έχει κατανοήσει ακόμη την σχέση αιτίου-αποτελέσματος, δεν είναι δυνατόν να κατανοήσει πώς μια συμπεριφορά του είχε ένα συγκεκριμένο αντίκτυπο. Επίσης, σημαντικό είναι να ξέρουμε πώς είναι η γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού, ώστε να είμαστε σίγουροι πως το παιδί κατανοεί ακριβώς τι λέμε και τι οδηγία δίνουμε. Τέλος, στον αυτοέλεγχο είναι σημαντικό να υπάρχει «εσωτερική σκέψη», η οποία δρα ανασταλτικά σε παρορμητικές συμπεριφορές και δίνει χρόνο για έλεγχο της συμπεριφοράς και του συναισθήματος.

3. Ρύθμιση του συναισθήματος
Αυτός ο τομέας αναφέρεται στην συναισθηματική νοημοσύνη, η οποία ορίζεται ως η αναγνώριση, έκφραση και διαχείριση των συναισθημάτων του ίδιου του ατόμου και των άλλων. Προσοχή χρειάζεται στην υπο-ρύθμιση, δηλαδή την μικρή ικανότητα στην ρύθμιση συγκεκριμένων συναισθημάτων, και στην υπερ-ρύθμιση, η οποία δεν αφήνει το παιδί να εκφραστεί και οδηγεί στην εσωτερίκευση.

4. Γονεϊκή πειθάρχηση
Υπάρχουν 4 μορφές γονεϊκής πειθάρχησης (Baumrind, 1991):

α) Αυταρχικός γονέας
Αυτός ο τύπος γονέας χαρακτηρίζεται από αυστηρότητα, ελάχιστη ζεστασιά, είναι πολύ απαιτητικός και ελεγκτικός, δεν εξηγεί τις συμπεριφορές του και χρησιμοποιεί ως τρόπο διαπαιδαγώγησης την απόρριψη και την τιμωρία. Τα παιδιά τέτοιων γονέων συνήθως χαρακτηρίζονται από επιθετικότητα, ανταγωνισμό, τα διακατέχει ο φόβος της τιμωρίας, έχουν μειωμένη πρωτοβουλία, χαμηλή αυτό-εκτίμηση και περιορισμένη αλληλεπίδραση.

β) Ανεκτικός γονέας
Αυτός ο τύπος γονέα χαρακτηρίζεται από ζεστασιά, δεν είναι καθόλου απαιτητικός, ασκεί ελάχιστο έλεγχο πάνω στο παιδί, επικεντρώνεται πάνω στο ίδιο το παιδί και καθόλου την συμπεριφορά και είναι δεκτικός σε όλα. Τα παιδιά τέτοιων γονέων είναι συνήθως εξαρτημένα, ανεύθυνα και μπορεί να δείξουν επιθετικότητα.

γ) Έλλογα αυστηρός γονέας
Αυτός ο τύπος γονέα δείχνει και αυστηρότητα και ζεστασιά. Εξηγεί ποια είναι τα κριτήρια αποδεκτών συμπεριφορών και έχει ανάλογες απαιτήσεις από το παιδί. Δείχνει ενδιαφέρον για το παιδί, είναι συνεπής, επικοινωνιακός, ακούει τι έχει να πει το παιδί και το σέβεται. Τα παιδιά τέτοιων γονέων είναι συνήθως αυτόνομα, έχουν επαρκή αυτοέλεγχο, νιώθουν ασφάλεια, είναι δημοφιλή και εξερευνούν τον κόσμο γύρω τους.

δ) Αδιάφορος γονέας
Αυτός ο τύπος γονέα δεν χαρακτηρίζεται ούτε από ζεστασιά ούτε από αυστηρότητα. Είναι άφροντις, εγωκεντρικός και υπερβολικά χαλαρός. Τα παιδιά τέτοιων γονέων συνήθως είναι αντικοινωνικά, παρορμητικά, φυγόπονα, έχουν έλλειψη στοχοθεσίας και εμφανίζουν πρώιμη εμπλοκή σε ουσίες.

Συμπερασματικά, η σκληρότητα, η παραμέληση, η απόρριψη και η υπερβολική ανεκτικότητα πρέπει να αποφεύγονται. Επίσης, οι μεγάλες εναλλαγές ανεκτικότητας και αυστηρότητας μπορεί να οδηγήσουν σε επιθετική και ασυνεπή συμπεριφορά. Από την άλλη, η υπερβολική επιείκεια δημιουργεί παιδιά αναιδή, απαιτητικά, τυραννικά, ασεβή και αυταρχικά, με μικρή συνεργατική διάθεση και λίγους φίλους. Ιδανικά, ένα παιδί χρειάζεται πάντα την ζεστασιά και την αγάπη από τους γονείς του, οι οποίοι θέτουν υγιή και σαφή όρια σε μη αποδεκτές συμπεριφορές.

Βιβλιογραφία

Baumrind, D. (1991). The influences of parenting style on adolescent competence and substance use. Journal of Early Adolescence, 11, 56-95.

Wenar, C. &Kerig, P. (2008).Εξελικτική Ψυχοπαθολογία. Από τη βρεφική ηλικία στην εφηβεία. Μαρκουλής, Δ. &Γεωργακά, Ε. (μετάφραση-επιμέλεια). Εκδόσεις Gutenberg: Αθήνα.