Ως προσκόλληση μπορεί να οριστεί η τάση των ατόμων να χτίζουν ισχυρούς συναισθηματικούς δεσμούς με σημαντικούς άλλους. Οι άνθρωποι, από τους πρώτους μήνες της ζωής τους δημιουργούν σχέση με ένα πρώτο «αντικείμενο», την μητέρα ή, σε περίπτωση απουσίας της, το πρόσωπο φροντίδας. Αυτές οι πρώτες σχέσεις που αναπτύσσονται με το αντικείμενο, είναι θεμελιώδεις για την εξέλιξη της προσωπικότητας.
Η διαμόρφωση της προσκόλλησης είναι αρκετά περίπλοκη και αφορά πλήθος συμπεριφορών από την μεριά της μητέρας και του βρέφους. Σύμφωνα με τον Bowlby, ο οποίος διετύπωσε την θεωρία της προσκόλλησης, οι συμπεριφορές του βρέφους που σχετίζονται με αυτήν είναι πέντε:
1. το πιπίλισμα
2. το κρέμασμα από την μητέρα
3. η οπτική και κινητική ακολουθία της μητέρας
4. το κλάμα
5. το χαμόγελο

Αυτές οι πέντε συμπεριφορές σταδιακά ενσωματώνονται σε ένα πρόσωπο, την μητέρα. Το είδος της προσκόλλησης που θα διαμορφωθεί εξαρτάται από την αντίδραση της μητέρας σε αυτές τις συμπεριφορές.

Αναπτυξιακά Ορόσημα Προσκόλλησης

Η προσκόλληση είναι ιδιαίτερα σημαντική για τον πρώτο χρόνο ζωής.

• 2 εβδομάδων: προτίμηση ανθρώπινης φωνής έναντι άλλων ήχων
• 4 εβδομάδων: προτίμηση της φωνής της μητέρας
• 2ος μήνας: ανάπτυξη βλεμματικής επαφής (χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει και αναγνώριση του προσώπου)
• 3ος-4ος μήνας:
1. κοινωνικό χαμόγελο (ένδειξη ότι το βρέφος αντιλαμβάνεται τους ανθρώπους και χαμογελά γιατί παίρνει ευχαρίστηση από αυτούς)
2. οπτική ακολουθία ανθρώπου για λίγα δευτερόλεπτα
• 5ος-6ος μήνας: αντίληψη αυτών που του προσδίδουν ευχαρίστηση (πχ. στήθος) ότι ανήκουν σε ένα πρόσωπο
• 6ος-9ος μήνας (ανάπτυξη κοινωνικής βλεμματικής επαφής):
1. επιλεκτικότητα στην μητέρα και σε πρόσωπα φροντίδας, τα οποία ευχαριστούν και καθησυχάζουν πιο εύκολα
2. άγχος αποχωρισμού από την μητέρα
3. άγχος του ξένου (επιφύλαξη προς μη οικεία πρόσωπα)
4. εχθρότητα, η οποία είναι φυσιολογική μετά από κάποιον αποχωρισμό από την μητέρα
• προνήπια και νήπια: συμμόρφωση με τις προσταγές των γονέων, καθώς το παιδί με αυτόν τον τρόπο αναπληρώνει την απώλεια ευχαρίστησης με την αγάπη των γονέων. Ωστόσο, οι πολύ απαιτητικοί γονείς μπορεί να οδηγήσουν μετέπειτα το παιδί σε ανορεξία ή παραβατική συμπεριφορά.
Ορόσημα Προσκόλλησης και Αυτισμός

Ο αυτισμός είναι μια αναπτυξιακή διαταραχή στην οποία, αν και είναι δύσκολο να ανιχνευθεί σε τόσο μικρή ηλικία, υπάρχουν σημεία που μπορούν να θέσουν υποψία Διαταραχής Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ):
1. η βλεμματική επαφή είναι διαταραγμένη στην ΔΑΦ, καθώς το παιδί μπορεί να μην ακολουθεί βλεμματικά τη μητέρα με έναν σταθερό τρόπο, ή να προτιμά να κοιτά αλλού όταν η μητέρα του μιλά
2. το κοινωνικό χαμόγελο είναι απών στη ΔΑΦ, ή ενώ στους 30-70 μήνες τα βρέφη μπορεί να κοιτούν και να χαμογελούν στις μητέρες, δεν το κάνουν ταυτόχρονα
3. στην ΔΑΦ υπάρχει 40-50% πιθανότητα να αναπτυχθεί ασφαλής προσκόλληση, ωστόσο αυτή συνοδεύεται από στερεοτυπίες, όπως χτύπος των χεριών, λίκνισμα και στροβιλισμός

Τύποι Προσκόλλησης

Με βάση την αντίδραση της μητέρας στις συμπεριφορές του βρέφους και στην ικανότητά της να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του, δημιουργούνται πέντε τύποι προσκόλλησης:

Ασφαλής προσκόλληση
Στην ασφαλή προσκόλληση, το βρέφος μπορεί και εξερευνά ελεύθερο υπό την παρουσία της μητέρας, καθώς η ίδια λειτουργεί ως «βάση ασφάλειας». Σε περίπτωση που η μητέρα φύγει, το παιδί είτε ενοχλείται είτε όχι, περιορίζεται ωστόσο η εξερεύνηση. Όταν η μητέρα επανέλθει, το παιδί δείχνει ικανοποίηση, ή αν αισθανθεί δυσφορία, θα την πλησιάσει και θα ηρεμήσει. Σε αυτόν τον τύπο προσκόλλησης, όπου η μητέρα είναι ευαίσθητη στις ανάγκες των βρεφών, ανήκουν περίπου το 55% των βρεφών.

Προσκόλληση αποφυγής
Στην προσκόλληση αποφυγής το βρέφος δείχνει να είναι ανεξάρτητο από αρκετά νωρίς. Αν και όταν η μητέρα φεύγει αυτά δείχνουν να αδιαφορούν, η εξερεύνησή τους περιορίζεται, αποκαλύπτοντας έτσι την «ψευδή ανεξαρτησία». Ακόμα και όταν η μητέρα επιστρέψει, αυτά κάνουν ότι την αγνοούν. Σε αυτόν τον τύπο προσκόλλησης, η μητέρα είναι συνήθως ευερέθιστη, αποστασιοποιημένη και θυμωμένη, και το παιδί με την αγνόησή του προς αυτή καταφέρνει να ξεπεράσει τις οδυνηρές συνέπειες της επαφής μαζί της. Το 20% των βρεφών ανήκουν σε αυτό το είδος προσκόλλησης.

Αμφιθυμική προσκόλληση
Τα παιδιά που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία ασχολούνται συνεχώς με την μητέρα, αναστατώνονται υπερβολικά όταν εκείνη φεύγει, ενώ όταν επανέρχεται θυμώνουν ή απαιτούν αγκαλιά και παράλληλα την σπρώχνουν. Τα βρέφη αυτά εξερευνούν ελάχιστα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η μητέρα έχει απρόβλεπτη συμπεριφορά (υπερβολική εγγύτητα/αδιαφορία, εκνευρισμός). Η προσπάθειά της έγκειται στο να προσφέρει την έσχατη αγάπη και η συνειδητοποίηση ότι αυτό δεν είναι εφικτό την οδηγεί σε οργή και απόσυρση. Το βρέφος εκδηλώνει θυμό, καθώς προσπαθεί να κερδίσει την προσοχή της μητέρας και θυμώνει με την ασυνεπή στάση της μητέρας. Το 10% των βρεφών ανήκει σε αυτήν την κατηγορία.

Αποδιοργανωμένη/αποπροσανατολισμένη προσκόλληση
Σε αυτόν τον τύπο τα βρέφη έχουν ασταθή και αλλόκοτη συμπεριφορά, σαστισμένη έκφραση, γυροφέρνουν άσκοπα, φαίνονται φοβισμένα και μπερδεμένα. Φαίνεται να μην έχουν αναπτύξει μια σταθερή στρατηγική για να συμπεριφέρονται στην μητέρα. Σε αυτήν την περίπτωση υπάρχει αντιστροφή ρόλων παιδιού-μητέρας. Η μητέρα είναι ένα άτομο φοβισμένο και συγχυσμένο, στέλνει διπλά αντιφατικά μηνύματα στο βρέφος (άλλο λέει και άλλο δείχνει) και περιμένει από το βρέφος να της εξασφαλίσει προστασία. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει το 15% των βρεφών.

Συμπεριφορές ελέγχου
Η κατηγορία αυτή προστέθηκε αργότερα και αφορά την εξέλιξη της αποδιοργανωμένης προσκόλλησης. Παρατηρείται συνήθως σε παιδιά που έχουν υποστεί σωματική κακοποίηση, με αποτέλεσμα να υπάρχει πάλι αντιστροφή ρόλων, είτε αρνητικά (αυταρχισμός) είτε θετικά (υπερβολική φροντίδα).

Γιατί είναι σημαντικό να εγκαθιδρυθεί ασφαλής προσκόλληση;

Ένα βρέφος που έχει αναπτύξει ασφαλής προσκόλληση με το πρόσωπο φροντίδας, εξοικειώνεται με την αίσθηση της ασφάλειας, που είναι και ο συναισθηματικός πυρήνας της προσκόλλησης. Εξερευνούν ελεύθερα τον κόσμο, ανακαλύπτουν πράγματα και ξέρουν πως σε περίπτωση κινδύνου η μητέρα θα τα σώσει. Επίσης, αναπτύσσουν την αυτοπεποίθησή τους, γίνονται αυτόνομα και αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους σαν ένα άτομο που μπορεί να αντιμετωπίσει προκλήσεις. Αποκτούν την ικανότητα να εκφράζουν τα συναισθήματά τους, αναζητούν βοήθεια όταν την έχουν ανάγκη και θεωρούν πως είναι άξια να αγαπηθούν. Τέλος, αναπτύσσουν ένα ισχυρό αίσθημα αυτό-αξίας, εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, είναι ευαίσθητα απέναντι στους άλλους και ευέλικτα στις αντιδράσεις τους.

Η ανατροφή των παιδιών είναι σίγουρα ένα από τα πιο απαιτητικά ζητήματα στη ζωή, ιδίως όταν γνωρίζουν οι γονείς πως οι ίδιοι επρόκειτο να παίξουν τον σημαντικότερο ρόλο στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους. Η συνειδητοποίηση αυτή φέρει μεγάλη ευθύνη και άγχος στους γονείς, οι οποίοι θεωρούν ότι δεν κάνουν αρκετά καλά τη δουλειά τους. Η αλήθεια είναι πως κανένας γονέας δεν είναι τέλειος, ούτε αναμένεται από κανέναν να υπάρξει ο τέλειος γονιός. Αυτό που έχει σημασία είναι η ανατροφή να γίνεται με οδηγό την αγάπη και την επιθυμία μιας ασφαλούς και υγιούς σχέσης με το παιδί. Γιατί εν τέλει, αυτό είναι που θα εντυπωθεί στις μνήμες των παιδιών.

Βιβλιογραφία:

Wenar, C. &Kerig, P. (2000) Εξελικτική Ψυχοπαθολογία. Από την βρεφική ηλικία στην εφηβεία, 4η έκδοση. ΕκδόσειςGutenberg: Αθήνα.
Bowlby, J. (1958). The nature of the child’s tie to his mother. International Journal of Psycho-analysis, 39, pp. 350-373.

Biringen, Z. (1994). Attachment theory and research: Application to clinical practice, American Journal of Orthopsychiatry, 64 (3), pp. 404-420.