Η συνείδηση είναι μια μορφή μηχανισμού ελέγχου που αναπτύσσει το άτομο με βάση τις αξιολογήσεις των γονέων του. Αξιολογήσεις του τύπου «είσαι καλό/κακό παιδί» επηρεάζουν την ηθική ανάπτυξη του παιδιού. Η συνείδηση αφορά τρία στοιχεία:
• την σκέψη (κατανόηση του ηθικά ορθού/λανθασμένου)
• το συναίσθημα (βίωση ικανοποίησης/ενοχής)
• την συμπεριφορά (πράξεις σύστοιχες με τις ηθικές αντιλήψεις)

Όταν και τα τρία αυτά στοιχεία βρίσκονται σε αρμονία και συμφωνούν πάνω στα ηθικά ζητήματα που απασχολούν το παιδί, τότε έχουμε την ιδεατή και ολοκληρωμένη συνείδηση. Στην πραγματικότητα, όμως, το ένα στοιχείο μπορεί να μην συγκλίνει με τα άλλα δύο και τότε η συνείδηση να ταλανίζεται. Για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να ξέρει απ’ έξω την Αγία Γραφή (σκέψη), αλλά να δρα με ανήθικους τρόπους (συμπεριφορά) και τότε να νιώθει ενοχές (συναίσθημα). Από την άλλη, κάποιος μπορεί να διάγει μια ζωή με ηθικές αρχές (συμπεριφορά), αλλά να κάνει άσεμνες σκέψεις, οπότε και πάλι νιώθει ενοχές (συναίσθημα).
Παρατηρούμε πως αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία εν τέλει είναι τα συναισθήματα που απορρέουν από την συνείδηση, την ενοχή και την αυτό-ικανοποίηση. Και τα δύο συναισθήματα έχουν διαμορφωθεί από τις γονεϊκές αξιολογήσεις. Ένα παιδί που χαρακτηρίζεται από τους γονείς του ως κακό (άχρηστο, ανίκανο), δεν είναι άξιο της αγάπης τους και αυτό το κάνει να νιώθει αγωνία, η οποία στην πορεία εξελίσσεται σε ενοχή. Αντίθετα, το παιδί που αξιολογείται ως καλό (συνεργάσιμο, αγαπητό, ικανό), βιώνει την μεγαλύτερη ικανοποίηση της πρώιμης παιδικής ηλικίας. Τα νήπια μεγαλώνοντας εσωτερικεύουν τις γονεϊκές αξιολογήσεις και κρίνουν τα ίδια την δική τους συμπεριφορά και νιώθουν τα ανάλογα συναισθήματα. Το πώς το παιδί θα κρίνει τον εαυτό του με βάση την ενοχή που νιώθει, εξαρτάται κατά μεγάλο βαθμό από την γνωστική του ανάπτυξη. Παρακάτω αναφέρονται τα στάδια ανάπτυξης της ηθικής συνείδησης.

Γνωστικό Στοιχείο

Προσυμβατικό επίπεδο: Τα παιδιά κρίνουν την συμπεριφορά τους με βάση την συνέπεια. Εάν ακολουθήσει αμοιβή, η συμπεριφορά ήταν σωστή. Εάν ακολουθήσει τιμωρία, η συμπεριφορά ήταν κακή.
Συμβατικό επίπεδο: Τα παιδιά συμπεριφέρονται με βάση κοινωνικά πρότυπα ώστε να είναι αποδεκτά, να έχουν την επιδοκιμασία των άλλων και να συμμορφωθούν με κάποιο είδος εξουσίας (πχ. θρησκεία). Σε αυτό το στάδιο η σκέψη είναι απόλυτη και δεν μεταβάλλεται, δεν υπάρχει μεσαία κατάσταση.
Μετασυμβατικό επίπεδο: Η συμπεριφορά των παιδιών κρίνεται με βάση την αμοιβαία δέσμευση, τους δημοκρατικούς νόμους, τις οικουμενικές αρχές ηθικής και την ατομική συνείδηση. Εδώ τα παιδιά παίρνουν την ευθύνη των πράξεών τους.

Δεν υπάρχει συγκεκριμένη ηλικία για το κάθε στάδιο, ωστόσο έχει παρατηρηθεί πως το προσυμβατικό στάδιο υποχωρεί στα 6-16 χρόνια και ενισχύονται τα άλλα δύο. Στο μετασυμβατικό επίπεδο, φτάνει μόνο το 25% των εφήβων.
Συναισθηματικό και Συμπεριφορικό Στοιχείο

προσχολική περίοδος: βίωση συναισθημάτων ενοχής, κυρίως επηρεαζόμενα από τις γονεϊκές επιταγές.
σχολική περίοδος: έλεγχος συμπεριφοράς με βάση τον φόβο της τιμωρίας και της απόρριψης και όχι με βάση την ενοχή (εξωτερικά προσανατολισμένη συνείδηση). Στη συνέχεια, στον έλεγχο συμπεριφοράς παίζει ρόλο και η ενοχή σε συνδυασμό με τον φόβο τιμωρίας. Εδώ τα παιδιά νιώθουν αναστάτωση και για αυτό φτάνουν στην ομολογία. Ωστόσο, η ομολογία αυτή μπορεί να είναι και τέχνασμα για να γλυτώσουν την τιμωρία (πχ. μαθαίνουν να λένε συγνώμη, χωρίς να το βιώνουν πραγματικά.)
προεφηβεία:Σε αυτήν την φάση κάνει την εμφάνισή της η αληθινή ενοχή. Η αγάπη και η τιμωρία δεν είναι ιδιαίτερο κριτήριο, αντίθετα η συμπεριφορά ελέγχεται με βάση την αυτό-κριτική και την εσωτερική κρίση. Οι προέφηβοι ενδιαφέρονται πολύ για την αυτό-εικόνα τους και δεν θα ήθελαν αυτή να πληγεί, ενώ σημαντικός είναι και ο αυτό-σεβασμός.

Δεν είναι ξεκάθαρο ακόμη πώς αλλάζει μια άκαμπτη και πολύ αυστηρή συνείδηση, ωστόσο αυτό που έχει βρεθεί είναι πως μια συνείδηση που χαρακτηρίζεται από έντονη ενοχή, μπορεί να οδηγήσει στην κατάθλιψη και την καταναγκαστική διαταραχή. Αντίθετα, η συνείδηση που δεν εμπεριέχει καθόλου την ενοχή, μπορεί να οδηγήσει σε αντικοινωνική συμπεριφορά και σε εξωτερικά προσανατολισμένη συνείδηση.

Βιβλιογραφία

Wenar, C. &Kerig, P. (2000).Εξελικτική Ψυχοπαθολογία. Από τη βρεφική ηλικία στην εφηβεία. Μαρκουλής, Δ. &Γεωργακά, Ε. (μετάφραση-επιμέλεια). Εκδόσεις Gutenberg: Αθήνα.

Kohlberg, L. (1976). Moral stages and moralization: The cognitive-developmental approach. In T. Lickona (Ed.), Moral development and behavior: Theory, research and social issues. New York: Holt, Rinehart & Winston.

Piaget, J. (1932). The moral judgment of the child. London: Kegan Paul.