Στα πρώτα δύο χρόνια των παιδιών, η πρωτοβουλία παίρνει την μορφή της περιέργειας και της εξερεύνησης. Τα δίχρονα, έχουν σταθεί στα δύο τους πόδια και φεύγουν όλο και πιο μακριά από την μητέρα, στην οποία τώρα λένε συνεχώς «όχι». Τα νήπια τώρα νιώθουν δυνατά, αρνούνται συνεχώς και εκφράζουν προθετικότητα με την συμπεριφορά τους. Η άρνηση η οποία επιδεικνύουν σε αυτήν την ηλικία τα παιδιά, είναι απόλυτα φυσιολογική και αναμενόμενη. Έχει βρεθεί πως ανεξάρτητα από το πώς διαχειρίζονται οι γονείς όλο αυτόν τον αρνητισμό, τα παιδιά και πάλι θα δυστροπήσουν (Wenar, 1982). Η αρνητική στάση και η μη συμμόρφωση των δίχρονων, υποχωρεί συνήθως μετά από δύο έτη.

Η πρωτοβουλία εκφράζεται και με άλλους τρόπους πέρα από την εξερεύνηση και την περιέργεια. Μορφές πρωτοβουλίας είναι και η παραγωγή ήχων, λέξεων και χειρονομιών. Το παιδί προσπαθεί να επικοινωνήσει με δική του πρωτοβουλία και για να ζητήσει κάτι. Η επίδειξη τέτοιων συμπεριφορών παίζει μεγάλο ρόλο στον μετέπειτα αυτοέλεγχο που θα αναπτύξει το άτομο. Η απουσία τέτοιων μορφών πρωτοβουλίας μπορεί να βάλει σε υποψία για διαταραχές στην ανάπτυξη, όπως οι Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος και η σχιζοφρένεια.

Η γενικότερη εξελικτική πορεία της πρωτοβουλίας, έχει δείξει πως η ίδια επηρεάζει δύο πολύ σημαντικούς τομείς: τον αυτό-προσδιορισμό και την αυτό-αξία. Τα παιδιά που ανακαλύπτουν τι είναι ικανά να κάνουν, προσδιορίζουν τις ικανότητές τους με βάση τις συμπεριφορές τους (πχ. μπορώ να πηδήξω, μπορώ να πάρω άριστα στο διαγώνισμα). Επίσης, στα παιδιά που τελικά καταφέρνουν αυτό που έχουν δοκιμάσει, ανεβαίνει το αίσθημα αυτό-αξίας, κάτι το οποίο παίζει καταλυτικό ρόλο στην μετέπειτα ικανότητά τους να συνάψουν υγιείς σχέσεις με άλλους ανθρώπους. Αντίθετα, τα παιδιά που λαμβάνουν συνεχώς αρνητικά αποτελέσματα κάθε φορά που προσπαθούν κάτι, οδηγούνται σε μια κατάσταση μαθημένης αβοηθησίας, κατά την οποία το άτομο έχει ακυρωθεί τόσες φορές, που πλέον αρνείται να κάνει οποιαδήποτε κίνηση για να ξαναπροσπαθήσει. Η μαθημένη αβοηθησία είναι μία από τις θεωρίες που εξηγούν την κατάθλιψη.

Αναπτυξιακά Ορόσημα Πρωτοβουλίας

1ος μήνας: Τα βρέφη επιδεικνύουν ώριμη εξερεύνηση, μέσω της εστιασμένης προσοχής σε αντικείμενα, του προσανατολισμού, της εμμονής και της ευχαρίστησης στην επιτυχία και της δυσαρέσκειας στην αποτυχία. Τα βρέφη που δεν καταφέρνουν να εστιάσουν την προσοχή τους, δίνουν σημάδια μετέπειτα ανάπτυξης Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής ή/και Υπερκινητικότητας.

2ος μήνας: Επιθυμία για έλεγχο του περιβάλλοντος

20 εβδομάδες: Τα βρέφη επιδεικνύουν πρωτοβουλία μέσω της επιθυμίας για δημιουργία, διατήρηση και ανανέωση της επαφής με την μητέρα (απλώνεται για να την αγκαλιάσει, την ακολουθεί μπουσουλώντας, «μάχεται» με την μητέρα για το μπιμπερό και αργότερα το κουτάλι/ουροδοχείο).

Σε αυτήν την φάση, παρατηρείται ένα γνωστικό στοιχείο που σχετίζεται με τον έλεγχο του περιβάλλοντος: η άτεγκτη αντίληψη της αιτιότητας (παντοδυναμία). Τα βρέφη δεν μπορούν να κατανοήσουν την σχέση μεταξύ των συμπεριφορών τους και των δράσεων του περιβάλλοντος. Επομένως, κάθε φορά που κλαίνε και οι γονείς εμφανίζονται, τα βρέφη θεωρούν πως το κλάμα τους ως δια μαγείας είχε ως αποτέλεσμα την παρουσία των γονιών. Μια τέτοια μορφή σκέψης, μαγικής σκέψης, είναι αρμόζουσα για αυτήν την ηλικία, όχι όμως για την εφηβεία, στην οποία θα θεωρούταν ψυχοπαθολογία.

Νηπιακή ηλικία: Τώρα τα νήπια με την αυτοκίνηση είναι ελεύθερα να εξερευνήσουν όσο θέλουν και όπου θέλουν. Η εξερεύνηση αυτή, που δεν έχει καμία σχέση με τις προσταγές των γονιών, είναι ανεξάρτητη, αυτόνομη και οδηγεί στην αίσθηση αυτό-δημιουργίας και στην ανάπτυξη της αυτό-εκτίμησης. Εδώ παρατηρείται και η στάση άρνησης, η οποία εκφράζεται με δύο τρόπους: την ενεργή μη συμμόρφωση (δεν θα το κάνω) και την παθητική μη συμμόρφωση (σε αγνοώ και δεν κάνω τίποτα).

Πριν τη μέση παιδική ηλικία: Σε αυτή την φάση, η αυτοεκτίμηση πηγάζει από δύο παράγοντες: την κοινωνική αποδοχή και την αυτό-αποτελεσματικότητα. Η κοινωνική αποδοχή αφορά την σχέση με συνομηλίκους και γενικά την αποδοχή από αυτούς που τον περιβάλλου. Η αυτό-αποτελεσματικότητα αφορά το πόσο καλό είναι το παιδί σε έναν τομέα, και αυτό συγχέεται με όλους τους τομείς (πχ. είμαι καλός στα μαθηματικά, άρα και στον αθλητισμό).

Μέση παιδική ηλικία:Τώρα το παιδί αναπτύσσει μια ολιστική αίσθηση της αυτοεκτίμησης, η οποία πηγάζει από τρεις τομείς: τον ακαδημαϊκό, τον σωματικό και τον κοινωνικό.

Εφηβεία: Εδώ προστίθενται στην αντίληψη της αυτοεκτίμησης και οι παράγοντες της στενής φιλίας, της ελκυστικής εμφάνισης και της επαγγελματικής δεξιότητας. Σε αυτήν την φάση, η πρωτοβουλία δημιουργεί και τα μεγαλύτερα προβλήματα. Οι έφηβοι θέλουν να είναι ανεξάρτητοι, όμως ταυτόχρονα ξέρουν πως δεν είναι αρκετά ώριμοι. Παράλληλα, οι γονείς θέλουν τα παιδιά τους να είναι δημοφιλή, έξυπνα και ανεξάρτητα, όμως ταυτόχρονα να βρίσκονται υπό την δική τους αιγίδα και να συμμορφώνονται εύκολα. Τότε ξεσπά η «μάχη των γενεών».

Η πρωτοβουλία είναι υψίστης σημασίας για την υγιή ανάπτυξη του ατόμου. Ξεκινά να κάνει την εμφάνισή της από τις πρώτες κιόλας μέρες ενός βρέφους και επηρεάζει τελικά όλη του την ζωή, σε κοινωνικό, γνωστικό και ψυχολογικό επίπεδο. Οι γονείς οφείλουν να αφήνουν τα παιδιά τους να παίρνουν αποφάσεις, να δοκιμάζουν νέες εμπειρίες και να εξερευνούν ελεύθερα υπό την προστασία τους. Μόνο έτσι τα παιδιά θα μεγαλώσουν σε ισορροπημένους και ανεξάρτητους ενήλικες.